Virtuele assistent Anne

Het begon bij ouderen met beginnende dementie, toen volgden mensen met een licht verstandelijke beperking en niet-aangeboren hersenletsel. En sinds deze zomer is daar de groep van migrantenouderen bij gekomen. De spraakgestuurde virtuele assistente Anne maakt furore. Anne werkt op een tablet en helpt op die manier ouderen bij het beeldbellen, maar Anne reageert ook op spraak: ze praat terug als iemand iets vraagt, luistert naar wat mensen zeggen en voert taken uit. 

De doorbraak van Anne onder migrantenouderen begon nadat Sevilay Luiken-Dalli weigerde te accepteren dat al hun activiteiten door corona tot stilstand zouden komen. Luiken-Dalli – wier vader deel uitmaakte van de eerste generatie Turkse gastarbeiders in Nederland – zocht de samenwerking met ‘Lang zult u wonen’, Hogeschool Saxion en de ontwikkelaar van Anne, Anne4Care. Samen deden zij een SET-aanvraag.

Valkuilen

Met haar 25 jaar ervaring in de zorg voor migrantenouderen weet Sevilay wat de valkuilen zijn voor de doelgroep van migrantenouderen. ‘Nederlandse ouderen zijn over het algemeen actiever, onderzoekender, ondernemender en digitaal vaardiger,’ zegt ze. ‘Veel migrantenouderen leven in een sociaal isolement. Ze hebben nooit geleerd om hun wensen kenbaar te maken. Ze werkten twaalf uur per dag, hadden geen tijd voor hobby’s, hebben niet geleerd zichzelf te vermaken. Ze bewegen weinig, waardoor obesitas, dementie en diabetes relatief veel voorkomen. De coronacrisis heeft al die risico’s nog versterkt. Anne is voor hen een heel handig hulpmiddel om het dagritme te herstellen, medicatie-ontrouw te voorkomen, digitaal vaardiger te worden, gezonder te bewegen en te eten.’

Cultuursensitieve dagbesteding

Anne past perfect in de aanpak van de cultuursensitieve dagbesteding IMEAN Care in Almelo, zegt Sevilay Luiken-Dalli. Hier wordt alles gedaan in overleg met de cliënten. Luiken-Dalli weet hoe belangrijk dat is: ‘Het gaat in de zorg te vaak over migrantenouderen, maar niet met hen. Zij weten zelf wat goed is voor hen.’ In de traditionele dagbesteding bestaat veel passiviteit, ook bij migrantenouderen, meent Luiken-Dalli. ‘Er wordt veel vóór ze gedaan, maar onze dagbesteding activeert, prikkelt en stimuleert. Onze dagbesteding moet het verlengde zijn van de thuissituatie. Pas als blijkt dat ze iets niet zelf kunnen, doen wij het voor ze. Anne past daar naadloos in, want Anne geeft cliënten meer zelfregie en helpt om zo lang mogelijk thuis te blijven wonen.’

Ingeburgerd

Het mooie van Anne is ook dat ze kan worden aangepast aan de wensen. De ene cliënt wil alle functies gebruiken, de andere heeft genoeg aan de agenda voor dagstructuur, herinnering aan medicatie en beeldbellen. ‘Er was één cliënt die aanvankelijk afzag van deelname, en dat had te maken met zijn ziektebeeld. Maar toen wij de formulieren zaten in te vullen om Anne te gaan gebruiken, zei hij: “Ik doe toch maar mee.” Een andere cliënt vergeleek Anne met de uitvinding van de telefoon: “Wij móeten hieraan meedoen,” zei hij. En weer een andere cliënt zei: “Mijn familie reageert nog wel eens geïrriteerd als ik iets vaak vraag. Maar Anne wordt nooit boos!” En er is inmiddels zelfs een Anne die Turks spreekt.’

Volgens Sevilay Luiken-Dalli is Anne inmiddels zó ingeburgerd dat cliënten haar ook gebruiken om privé met elkaar te beeldbellen. En de mantelzorgers constateren dat ze de migrantenouderen niet meer zo vaak hoeven te herinneren aan hun afspraken en hun medicatie. Hoe gaat het nu verder? ‘Wij zijn in gesprek met de gemeenten en de zorgverzekeraar om te kijken of we hier een vervolg aan kunnen geven,’ zegt Sevilay Luiken-Dalli.

De implementatie van Anne bij IMEAN Care word gefinancierd met geld uit de SET-Covid-19 regeling. Benieuwd naar de ervaringen met Anne bij IMEAN Care? Neem dan contact op met Sevilay Luiken-Dalli.

Voorheen huilde Maria Kleine Koerkamp (64) vaak. Ze weet niet waarom, maar ze huilde echt veel. Ze krijgt nu antidepressiva en die helpen goed. Wel moet ze de pillen steeds op tijd nemen. Maria woont bij de Parabool in Raalte (Overijssel), een zorgorganisatie voor mensen met een verstandelijke beperking. We zitten aan een grote tafel in de gemeenschappelijke ruimte, Maria spreekt op bescheiden toon. Voorheen had de begeleiding haar medicatie in beheer. Ze vond dat vervelend. Maria: ‘Soms stond ’s ochtends het busje al vroeg voor de deur om naar mijn werk te gaan, maar had ik mijn pillen nog niet gehad.’ 

Geheugenproblemen

Sinds twee jaar beheert Maria daarom zelf haar medicatie. Ze krijgt daarbij ondersteuning van de virtuele assistente Anne. De e-health-toepassing heet Anne4Care en is in eerste instantie ontwikkeld om ouderen met beginnende dementie te helpen langer zelfredzaam te blijven. Maar Anne assisteert ook mensen met een licht verstandelijke beperking, niet-aangeboren hersenletsel of mensen die om andere redenen tijdelijk of permanent ondersteuning kunnen gebruiken. ZonMw ondersteunt het project binnen het internationale programma Active and Assisted Living (AAL2).

Vriendelijk

Bij Maria staat de tablet met Anne altijd in haar eigen kamer. We lopen erheen. Buiten is het grijs en nat, maar binnen bij Maria schijnt warm schemerlicht. Knuffels in een draaistoel, een hyacint op de vensterbank. Het huishondje Miesje dribbelt de kamer binnen en snuffelt rond de prullenbak. Maria’s tablet staat op tafel naast de zakjes medicatie. Ze raakt het beeldscherm aan en Anne begint te spreken: ‘Goedemiddag Maria, wat kan ik voor je doen?’ De tweedimensionale computeranimatie ziet eruit als een vrouw van een jaar of dertig en heeft lang blond haar. De lippen bewegen, de ogen knipperen, de stem klinkt geprogrammeerd. ‘Wel vriendelijk’, vindt Maria. ‘Het zou niet fijn zijn als ze chagrijnig was.’ 

Medicijnapplicatie

Virtuele Anne herbergt een aantal faciliteiten, onder andere voor beeldbellen. Daarmee belt Maria soms met haar zus in Canada. Maria: ‘Ze heeft een boerderij met koeien. Wij spreken elkaar elke week.’ En dan is er de medicijnapplicatie. Maria: ‘Anne maakt me ’s morgens wakker. Dan zegt ze: “Goedemorgen Maria, je kunt het eerste zakje nu innemen”.’ Het gaat inmiddels goed met Maria. Ze hoeft bijna nooit meer te huilen. ‘Alleen nog als er iets ergs gebeurt,’ zegt ze. 

Tijdrovend proces

Anne4Care is een product van Virtask, een Nederlands bedrijf voor e-health-toepassingen. Ellen Steenmeijer is projectleider. ‘Er zijn veel vormen van e-health om mensen meer zelfredzaam te maken’, zegt ze. ‘Maar het is moeilijk om ze succesvol op de markt te brengen. Voor een vergoeding willen zorgverzekeraars en gemeenten er zeker van zijn dat de baten opwegen tegen de kosten. Gemeenten zijn bovendien verplicht grondig te checken of een product voldoet aan alle wetgeving. Als je dit bij iedere gemeente opnieuw moet doen is dat een tijdrovend proces.’ 

Internationaal onderzoek

Mede om die redenen laat Virtask het product wetenschappelijk onderzoeken. Dat gebeurt onder de noemer Living Well. Zo hoopt het bedrijf in de toekomst beter te kunnen aantonen dat burgers en cliënten dankzij Anne minder vaak een beroep doen op het beperkte zorgaanbod. Tijdens de pilots geven deelnemers ook feedback op de kwaliteit van de applicatie. Die informatie gebruikt Virtask om Anne steeds beter te laten aansluiten bij de behoeften. Behalve Nederland participeren ook Duitsland, Zwitserland, Luxemburg en Italië in het onderzoek. Steenmeijer: ‘Heel Europa worstelt met een vergrijzende samenleving, dus elk land heeft belang bij een e-health-toepassing voor zelfredzaamheid.’ 

Agenda

Anita Jansman (58) – een vriendin van Maria – woont eveneens bij de Parabool. Sinds kort krijgt ook zij assistentie van Anne. Ze heeft geoefend met Stephanie Koenderink, stafmedewerker innovatie en technologie bij de Parabool. Anita speelt nu nog vooral kaartspelletjes en luistert radio via Anne. Als ze het gebruik van een tablet over een poosje onder de knie heeft, zal de avatar haar met gesproken tekstjes gaan ondersteunen bij de agenda. ‘Want ach, ik vergeet zoveel’, zegt Anita hoofdschuddend. 

Vol hoofd

We lopen naar haar kamer. In het kielzog van Anita en Maria dribbelt ook Miesje weer mee. Binnen ligt de agenda in A4-formaat opengeslagen op tafel. 15 december: kerstviering, 18 december: hondje uitlaten. Anita schrijft altijd alles zorgvuldig op, maar toch gaat er wel eens iets mis. En hoe opgewekt van aard ze doorgaans ook is, op zo’n moment ziet ze de zaken niet meer in perspectief. Zoals laatst. ‘Gut ja’, zegt ze. ‘De kapper kwam, maar toen stond ineens ook Stephanie voor de deur. Dat was wat!’ Ze kan er inmiddels om lachen, maar toen… Ze heeft de neiging om zorgen op te kroppen, en dan raakt haar hoofd vol. Ze zou haar medicatie daarom nooit in eigen beheer willen, zoals Maria. ‘Gut nee’, zegt ze. ‘Ik heb een keer een heleboel pillen in een keer opgegeten.’ Ze zucht diep. ‘Ik was niet goed te pas. Mijn hele hoofd zat vol. Ik kreeg het maar niet leeg.’ 

Anne4Care bestaat in verschillende talen en wordt naar behoefte samengesteld. Dat verschilt per doelgroep én per land. Ellen Steenmeijer: ‘In Italië is bijvoorbeeld een applicatie voor het Onze Vader ingebouwd. Want dementie of niet, de Italianen dreunen moeiteloos hun gebeden op, het zit erin geramd. Het maakt vergeetachtige ouderen zelfverzekerd. Ze denken: zie je wel, ik weet het nog goed.’ In eigen land heeft Maria Kleine Koerkamp als ervaringsdeskundige suggesties voor aanpassingen gedaan. Ellen Steenmeijer: ‘Bewoners van de Parabool zijn visueel ingesteld. Daarom bedacht Maria een stappenplan met foto’s om zelf de kamer te kunnen poetsen. Foto’s van een emmer en een dweil, en van de bezemkast waarin alles te vinden is. Wij vonden het een goed idee. Dus dat bouwen wij nu.’ 

Pilot in Zutphen

Ook de gemeente Zutphen heeft deelgenomen aan het onderzoek. Haar pilot duurde ruim een jaar en er deden 55 inwoners met geheugenproblemen mee. Johan Reuser is beleidsontwikkelaar sociaal domein. Hij vertelt: ‘Onze gebruikers hebben aangegeven dat Anne4Care hun zelfredzaamheid heeft vergroot. In hoeverre de behoefte aan hulp en ondersteuning ook werkelijk is afgenomen, weten we niet. Daarvoor is onze pilot te kort geweest.’ 

Verenigen

Er is een veelheid aan e-health-toepassingen voor ouderen of mensen met een beperking. Zoals de sprekende bloempot Tessa of de sociale robot Pepper. Ze zijn al op de markt of nog in ontwikkeling. Johan Reuser raadt de ontwikkelaars aan zich te verenigen. ‘Versnippering staat snelle groei in de weg’, zegt hij. ‘Dan gaat iedereen op eigen houtje het wiel uitvinden.’ Ook ZonMw wil versnippering voorkomen. Zij ondersteunt samenwerking onder meer in het project eWare. 

Nieuwsberichten voorlezen

Terug naar Maria en Anita. Met het hondje in haar armen geeft Maria op de tablet aanwijzingen aan Anita. Anita begrijpt het en prikt haar vinger op de button voor nieuwsberichten. Virtuele Anne begint voor te lezen, soms de klemtoon op een verkeerde lettergreep. Boeren hebben met hun trekkers snelwegen geblokkeerd, er is vuurwerk gegooid naar de politie, en een Amerikaanse dierenarts heeft de verkeerde hond laten inslapen. Dat laatste nieuws komt hard aan, met name bij Maria. ‘Oh, dat is heel erg.’ Anita zoekt alweer de button voor een kaartspelletje, Maria aait Miesje stevig over de kop. 

Robot

Nog één vraag aan de dames. Hoe zouden zij het vinden als Anne een robot was, die bijvoorbeeld ook kan stofzuigen of opruimen? ‘Of koeien melken’, vult Maria aan. Haar zus in Canada heeft al zo’n robot. Anita en Maria zien een robothulpje beide wel zitten. ‘Leuk’, lacht Anita. ‘Die kan mij helpen met poetsen, of mij onder de douche de shampoo aangeven.’ Maria zou met de robot friet gaan eten in het dorp. Hoewel… Ze twijfelt. Maria: ‘Want iedereen zal vragen: “Met wie is Maria toch op stap?”’

Toen in 2015 veel vluchtelingen asiel aanvroegen in Nederland, heeft Virtask in overleg met de Immigratie- en Naturalisatiedienst een virtuele taalassistent ontwikkeld ter ondersteuning van de allereerste screening voor een eventuele verblijfsvergunning. Ellen Steenmeijer: ‘Ze heet Rena, een Griekse meisjesnaam die staat voor vrijheid, vrede. Rena spreekt vele talen, dus zij vervangt de tolken. Ze is neutraal; vluchtelingen hoeven nooit meer te vrezen voor een tolkende landgenoot van de tegenpartij.’ Met de Turkije-deal is de urgentie voor de applicatie komen te vervallen. Daarom is Rena nooit doorontwikkeld. Steenmeijer: ‘Inmiddels bespeuren wij weer belangstelling bij verschillende gemeenten. Wij overwegen opnieuw te investeren in Rena.’